Türkiye’de, 95-95-95+95 Hedeflerine Ulaşma: Durum, Yenilikler ve Stratejiler

Türkiye, HIV ile mücadelede önemli adımlar atmış bir ülke, ancak Birleşmiş Milletler HIV/AIDS Ortak Programı (UNAIDS)'in belirlediği 95-95-95 küresel hedeflerine ulaşma yolunda bazı zorluklarla karşı karşıya. Bu yazı, Türkiye'deki HIV ile ilgili mevcut durumu incelemeyi, bu hedeflere ulaşmak için yapılan yenilikçi çalışmaları tartışmayı ve ilerleme için gerekli stratejileri özetlemeyi amaçlıyor.

UNAIDS'in 95-95-95 küresel hedefleri, HIV yayılımını sona erdirme amacına yönelik somut ve ölçülebilir bir yol haritası oluşturma ihtiyacından doğdu. Bu hedefler ilk olarak 2014 yılında belirlendi ve 2030 yılına kadar HIV epidemisini sona erdirmeye yönelik küresel stratejinin temelini oluşturdu.

Bu hedeflerin ortaya çıkmasındaki başlıca ihtiyaçlar şunlardı:

1. Tedaviye erişimdeki eşitsizlikler: Dünya genelinde HIV ile yaşayan milyonlarca insan tedaviye ulaşamıyor, bu da hem bireysel hem toplumsal düzeyde sağlık krizine neden oluyordu.

2. Tanı konulmamış HIV vakaları: HIV ile yaşayan birçok kişi, durumundan habersiz yaşıyordu. Bu hem kendi sağlıkları hem de HIV’in yayılımı açısından ciddi bir riskti.

3. Tedaviye bağlılık ve viral baskılanma eksikliği: Tanı alıp tedaviye başlayanların önemli bir kısmı, düzenli tedaviye devam etmiyor veya viral baskılamaya ulaşamıyordu. Bu da HIV’in bulaşma riskini sürdürüyordu.

Bu sorunlara yanıt olarak belirlenen 95-95-95 hedefleri, şu şekilde formüle edildi:

• Tüm dünya genelindeki insanların %95’inin test olması ve tanı alması,

• Tanı alan HIV ile yaşayan kişilerin %95’inin tedaviye erişmesi,

• Tedaviye başlayan HIV ile yaşayan kişilerin %95’inin viral yüklerinin (HIV’in kandaki miktarının) ölçülemeyecek düzeye gelip baskılanması (yani Belirlenemeyen=Bulaşmayan seviyeye gelmesi).

Dördüncü 95: Damgalanma ve Ayrımcılıkla Mücadele

Son yıllarda, UNAIDS'in 95-95-95 hedeflerine bir dördüncü hedef eklendi. Bu yeni hedef, HIV ile yaşayan kişilerin yaşam kalitesine odaklandı.

Tanı alıp tedaviye başlayan ve viral yükü baskılanan HIV ile yaşayan kişilerin %95'inin, sahip oldukları hakları damgalama ve ayrımcılık yaşamadan, insan onuruna yakışır bir şekilde kullanabilmelerini amaçladı.

İlk üç 95 hedefi (tanı, tedaviye erişim, viral baskılanma) daha çok biyomedikal sonuçlara odaklanırken, dördüncü 95; psiko-sosyal destek, damgalanma ve ayrımcılıkla mücadele, hukuki ve sosyal haklara erişim, zihinsel sağlık, toplumsal katılım ve güçlenme gibi insan hakları temelli unsurları kapsadı. Çünkü yalnızca ilaçla hayatta kalmak yeterli değil; HIV ile yaşayan kişilerin onurlu, sağlıklı ve katılımcı bir yaşam sürebilmesi esas.

Bu hedef, özellikle sivil toplum kuruluşları, topluluk temelli örgütler ve aktivistler tarafından savunuldu ve küresel gündeme taşındı. UNAIDS 2021-2026 stratejisinde bu hedef açıkça tanımlandı.

95-95-95+95 Küresel Hedefler; HIV ve AIDS ile mücadelede küresel bir ölçüt belirlemekte olup, HIV'in yayılmasını engellemeyi ve kişilerin yaşam kalitesini artırmayı amaçlıyor.

Türkiye'deki Durum: Mevcut Zorluklar ve Engeller

1. HIV Durumunun Bilinmesi ve Testlere Erişim

Türkiye'de HIV ile yaşayan kişilerin büyük bir kısmı, statülerinin farkında değil. Bu, toplumda HIV ile ilgili yeterli farkındalık olmaması, damgalama ve testlere erişimdeki zorluklardan kaynaklanıyor. Özellikle kırsal alanlarda, HIV testi yaptırmak hala damgalayıcı bir durum olarak görülüyor.

2. Tedaviye Erişim ve Sağlık Hizmetleri

HIV ile yaşayanların tedaviye erişiminde büyük ilerlemeler kaydedilmiş olsa da, sağlık altyapısındaki eşitsizlikler; özellikle düşük gelirli, sosyal açıdan dezavantajlı gruplar ile sağlık güvencesi olmayan kişiler (SGK, Bağ-kur, GSS kapsamında olmayan ya da prim borcu olanlar) için tedaviye erişim zor.

3. Viral Yükün Baskılanması

Tedavi alan kişilerin viral yüklerinin baskılanması konusunda Türkiye genelinde belirgin bir iyileşme sağlandı. Ancak her HIV pozitif kişi tedaviye tam uyum gösteremedi. Yetersiz tedavi süresi, ilaç temininde yaşanan aksaklıklar ve tedaviye yönelik bilgi eksiklikleri, viral yükün baskılanmasında önemli engeller oluşturdu.

İleriye Yönelik Stratejiler ve İhtiyaçlar

1.    Test ve Tedavi Erişiminin Artırılması

Türkiye'de HIV testlerine erişimi artırmak için sağlık hizmetlerinin daha erişilebilir hale getirilmesi, özellikle anonim test merkezlerinin yaygınlaşmasıve toplumda HIV farkındalığını artıracak kampanyaların desteklenmesi gerekiyor. Özellikle kırsal bölgelerde sağlık okuryazarlığının güçlendirilmesi önemli.

2.    Damgalama ile Mücadele

HIV ile yaşayan kişilerin toplumsal damgalama ile mücadele edilmesi, tedaviye başlama oranlarını artırabilir. Bu bağlamda, toplumsal farkındalık kampanyaları ve HIV ile ilgili eğitici programlar hayati önem taşıyor.

3.    Tedavi ve İzleme Altyapısının Güçlendirilmesi

HIV pozitif kişilerin tedaviye tam uyumunun sağlanması için izleme sistemlerinin güçlendirilmesi ve tedavi sürecinde kişilere sürekli destek sağlanması gerekiyor. Ayrıca, ilaç tedarik zincirinde yaşanabilecek aksaklıkların önüne geçilmesi de büyük önem taşır.

Türkiye, HIV ile mücadelede önemli mesafeler kat etmiş olsa da, UNAIDS'in 95-95-95+95 hedeflerine ulaşmak için hala yapılması gereken çok iş var. HIV ile yaşayan kişilerin test, tedavi ve izleme hizmetlerine erişimini sağlamak için toplumsal farkındalık, sağlık altyapısının güçlendirilmesi ve entegre hizmetlerin yaygınlaştırılması kritik öneme sahip. Bu hedeflere ulaşmak, HIV'in sona erdirilmesinin yanı sıra, daha sağlıklı bir toplumun inşasında önemli bir adım olacak.