BULAŞMAYAN mı? BULAŞTIRMAYAN mı?

CDC (ABD Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri) 2017 yılında bilimsel devrim yaratan bir açıklama yaptı. 'Undetectable = Untransmittable' (UU) sloganı ile yaptığı bu duyuruda: "HIV RNA'sı (yani vücudundaki HIV miktarı) en az 6 ay süreyle kanda ölçülemeyecek düzeyde ise, HIV pozitif kişilerin HIV'i cinsel yolla bir başkasına aktaramayacağını açıkladı.

Dünya Sağlık Örgütü (WHO) ve Birleşmiş Milletler HIV/AIDS Ortak Programı (UNAIDS)’in hemfikir olduğu bu bilimsel kavram ülkemizde ise 'Belirlenemeyen= Bulaşmayan' (BB) ve "Belirlenemeyen= Bulaştırmayan' (BB) olarak iki farklı söylem ile kullanılmakta. Peki bunların hangisi doğru kullanım? En iyisi dil ve çeviri açısından hangisinin uygun olduğunu gelin işin uzmanından öğrenelim.

Konuyla ilgili olarak, 2005 yılından bu yana İstanbul Okan Üniversitesi Çeviribilim Bölümü, İngilizce Mütercim Tercümanlık Anabilim Dalında öğretim üyesi olan Doç. Dr. Cemal Demircioğlu* bizim için görsel anlatımlı bir dosya hazırladı. Demircioğlu’na göre, BB terimiyle metinsel bağlamda işaret edilen özne, HIV enfeksiyonunun kendisi olup HIV ile yaşayanlar değildir. Yani gerek “belirlenemeyen” gerekse “bulaşmayan” terimleriyle HIV gösterilmektedir.

Önce terim/kavramların İngilizce - Türkçedeki sözlüksel anlamlarına /eş anlamlılarına bakalım:

SONUÇ GÖZLEMİ: Görüleceği üzere sözlüksek eşanlamlılık ilişkisi, saptanamayan, ayırt edilemeyen, gözlemlenemeyen vb anlamlar üzerinde kurulu.

Dikkat: Saptamak ile belirlemek arasındaki ilişkiye bakalım:

SONUÇ GÖZLEMİ: Görünen o ki aynı kavramlar değil!! Ancak, “belirli duruma getirmek”, “tayin etmek” bakımından bir ilgi, ilişki kurulabilir. Aşağıdaki cümlelere bakınız:

Ör: Mağazanın yerini haritada belirler misin?

Ör: Mağazanın yerini haritada saptar mısın/ tayin eder misin/ tespit eder misin/ belirler misin?

Şimdi ise İngilizcede bağlandığı sözcüğe olumsuzluk anlamı katan “un-“ ekini bir an için görmezden gelerek sözcüğü olumlu anlamıyla “transmittable” olarak inceleyelim. Buradaki amacımız, “transmittable” sözcüğünün “bulaşma”, “bulaştırma” kavramıyla ilişkisini anlamak.

SONUÇ GÖZLEMİ: Görüleceği üzere sözlüksek eşanlamlılık ilişkisi, bulaşma, bulaşıcı olma, hastalık yapma vb anlamlar üzerinde kurulu.

“Transmittable” aynı zamanda “transmissible” sözcüğüyle de İngilizcede karşılanabilmektedir. Bu sözcüğün de eş anlamlılık ilişkisine bakalım:

SONUÇ GÖZLEMİ: Görüleceği üzere sözlüksek eşanlamlılık ilişkisi, yayma, bulaşıcı olma, bulaştırma, birinden diğerine geçme vb anlamlar üzerinde kurulu.

Burada, “bulaşma” teriminde hastalığın bulaşma ilişkisi söz konusu ediliyor. Bulaşmayı yapan bir özne ilişkisi sezdirilmiyor. Dolayısıyla, bulaşmayı sağlayacak özneden değil, hastalığın bulaşma niteliği açısından düşünülmesi gerekiyor.

Sözcükleri metinsel bağlamda da inceleyelim:

“Once the amount of HIV in your body fluids is reduced to an ‘undetectable’ level, you cannot pass on HIV during sex.” cümlesini bağlam olarak alalım.

UN-DETACT-ABLE= Nedir saptanamayan/belirlenemeyen?= the amount of HIV

UN-TRANSMIT(T)-ABLE= Nedir bulaştırılamayan/bulaşmayan?= HIV (bağlamsal vurgu öznede değil, nesnede!!!)

SONUÇ: BELİRLE-(N)-EME-(Y)-EN = BULAŞ-A-MA-(Y)-AN

BELİRLE-(N)-EME-(Y)EN = BULAŞ-Ø-MA-(Y)-AN

BELİRLENEMEYEN = BULAŞMAYAN

Eğer U=U ifadesindeki harf birliği korunmak istenirse ve Türkçede B=B gösterimi seçilecekse BELİRLENEMEYEN=BULAŞMAYAN seçeneği yukarıdaki çözümlemeler ışığında BELİRLENEMEYEN=BULAŞTIRMAYAN seçeneğine kıyasla daha tutarlı, doğru ve çalışır görünmektedir.

Cemal Demircioğlu, Ph.D.

Professor of Translation Studies &

Comparative Literature.

* Doç. Dr. Cemal Demircioğlu Kimdir?

İstanbul Okan Üniversitesi Çeviribilim Bölümü, İngilizce Mütercim Tercümanlık Anabilim Dalında Çeviribilim ve Karşılaştırmalı Edebiyat doçentidir. Lisans ve yüksek lisans derecelerini Boğaziçi Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı, doktora derecesini ise aynı üniversitede Çeviribilim (Translation Studies) alanından aldı.

Demircioğlu’nun doktora araştırması, 2006 yılında Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü tarafından “Yılın En İyi Doktora Tezi” ödülüne, 2007 yılında ise Avrupa Çeviribilim Derneği'nin (EST) “Young Scholar Ödülü”ne layık görüldü. Ayrıca çalışmaları, İstanbul’daki Amerikan Araştırma Enstitüsü (ARIT) tarafından desteklendi.

2005 yılında, Harvard Üniversitesi Yakın Doğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü'nde kısa dönem doktora sonrası bursiyeri olan Demircioğlu, Boğaziçi Üniversitesi’nde Tanzimat döneminde çeviriler konulu dersler verdi; Osmanlı İmparatorluğu'nda çevirilerin işlevlerini araştıran ilk disiplinler arası projelerde çalıştı.

Demircioğlu, Avrupa Çeviribilim Derneği (EST) ile Uluslararası Çeviri ve Kültürlerarası Çalışmalar Derneği’nin (IATIS) üyesidir.

Araştırmacılığının yanı sıra Demircioğlu, 2006-2012 yılları arasında Cunda Uluslararası Türk Edebiyatı Çevirmenleri Atölyesi'nde, Gülten Akın, Haydar Ergülen, Gökçenur Ç, Gonca Özmen, Murathan Mungan ve Zeynep Uzunbay gibi Türkiyeli çağdaş şairlerin eserlerinin İngilizceye çevrilmesinde de yardımcı çevirmen olarak katkıda bulundu.

2005 yılından bu yana Okan Üniversitesi Çeviribilim Bölümü'nde öğretim üyesi olarak ders veren Demircioğlu, Osmanlı toplumunda edebiyat ve çeviri tarihi alanında araştırmalar yapıyor; ulusal ve uluslar arası makaleler yayımlıyor. Son kitabı, 2016 yılında Çeviribilimde Tarih ve Tarihyazımı: Doğu-Batı Ekseninde Bir Karşılaştırma adıyla Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi tarafından yayımlandı.